روش ریاضی در فلسفه ی کانت

 

کانت در سال 1744 در آلمان متولد شد و در 1804 رحلت كرد. زمانه كانت كاملا متاثر از پيشرفت علوم تجربي و محض بوده است و علم و فناوري تاثيرات زيادي در زيست فردي و اجتماعي جوامع ايجاد كرده بود و به طور طبيعي فيلسوفان نمي‌توانستند اين تغييرات عمده در حيات جامعه را ناديده انگارند و به سنت گذشته فلسفي در قرون وسطي، به دايره خاصي از تاملات فلسفي، خود را محدود كنند. از جانب ديگر، سرخوردگي از بحث‌هاي متعارف فلسفي، جريان فلسفي جديد را به سمت تجديدنظر در ساختار مباحث فلسفي سوق داد. اين تجديدنظر از دكارت آغاز شد و در فلسفه كانت به پايه‌ريزي فلسفي منسجم و نويني منجر گرديد؛ به طوري كه بسياري از متفكران معتقدند متافيزيك نوين كانتي، از ساختار علوم دقيقه – بويژه رياضيات – به طور جدي الهام پذيرفته است. اما نكته مهم اين است كه كانت ساختار قدرتمند و دقيق رياضيات را واجد چه خصوصياتي مي‌دانست و تلقي او از رياضيات چه بوده است؟


هر چند كانت مجدد فلسفه و متافيزيك بوده است. اما پيشينه فرهنگي او نشان مي‌دهد كه از خانواده‌اي پارسا با گرايش قوي معنوي برخاسته و موحد بوده است. سال‌ها به دليل مشكلات مالي، به عنوان آموزگار خصوصي، تدريس مي‌كرد؛ اما هيچگاه ذهن او از دغدغه‌هاي فلسفي دور نبود. در سال 1770 به عنوان استاد منطق و متافيزيك در دانشگاه كونيگزبرگ برگزيده شد. در خلال سال‌هاي 1755 تا 1770 كه مقام دانشياري را در اين دانشگاه برعهده داشت، اين دوره همراه با تاملات فلسفي مهمي بود؛ به طوري كه در مطالعه آراء فلسفي كانت ناگزير از رجوع به آراء فلسفي ما قبل نقادي هستيم.


كانت متاثر از آراء متفكري بود كه نام وي مارتين كنوتزن است. اين متفكر از شاگردان ولف بوده و مشرب لايپ‌نيتسي داشته است. ويژگي كنوتزن توجه جدي به علوم دقيقه زمان بود و شايد جرقه‌هاي اوليه گرايش كانت به رياضيات، از آموزه‌هاي اين معلم آغاز مي‌شود. در آثار دوره ما قبل نقادي، تاثيرپذيري كانت از افكار نيوتن و علوم دقيقه زمان كاملا مشهود است؛ اما سيري تكاملي دارد. تلاش كانت بر اين است تا بسياري از مشكلات فلسفه نيوتن و لايب‌نيتس را برطرف كند و نظامي سازگار ارائه دهد؛ به گونه‌اي كه مباني فكري كانت در كتاب «نقد عقل محض» را بايد در دوره ماقبل نقادي جستجود كرد.


در سال 1770 كه مقام استادي دانشگاه را احراز كرد، عملا تفكر تكامل يافته كانت در كتاب «نقد عقل محض»، آغاز مي‌شود، كه با انتشار اين كتاب در سال 1781 نظام فلسفي نوين كانت به ظهور مي‌رسد. شايد بتوان با صراحت اعلام كرد كه در ميان آثار متكثر كانت، ماده اصلي تفكر او در اين اثر ارزشمند قرار دارد. كتاب «نقد عقل محض» بسيار دقيق بوده و فهم آن به آساني ممكن نيست. شايد به همين دليل كانت در سال 1783 كتاب «تمهيدات» را منتشر كرد. «تمهيدات» عملا اصول فكري كانت را در كتاب «نقد عقل محض» به بياني آسان‌تر بيان مي‌كند.


كانت آثار متنوعي در قلمروهاي مختلف فكري منتشر كرد كه همگي آنها به نحوي به مباني متافيزيك او مربوط مي‌شود. او در سال 1785 كتاب «مباني اساسي فلسفه اخلاق» و در سال 1786 كتاب «مباني متافيزيكي اوليه علوم طبيعي» و در سال 1788 ويرايش دوم كتاب «نقد عقل محض» و «نقد عقل عملي» و در سال 1790 كتاب «نقد حكم و تصديق» و در سال 1793 كتاب «دين در محدوده عقل تنها» و در سال 1795 رساله «صلح دائم» و در سال 1797 كتاب «فلسفه اخلاق» را منتشر كرد، كه اين حجم، گستره تاملات فلسفي كانت را نشان مي‌دهد.


اين كتااب نگاهي تخصصي به روش رياضي در فلسفه كانت دارد. همان‌گونه كه ذكر شد، فلسفه كانت متاثر از ساختار معرفت رياضي است. او معرفت رياضي را به دليل قضاياي تاليفي ماتقدم و شهودي بودن، معرفتي كلي و ضروري مي‌داند و به زعم او متافيزيك اگر بخواهد از كليت و ضرروت برخوردار شود، بايد حاوي قضاياي تاليفي ماتقدم باشد. اما آنچه به تاملات فلسفي كانت در باب رياضيات اهميت مضاعف مي‌دهد، دريافت او از «روش رياضي» است.


در اين كتاب، دانش پژوهان با آراء اين فيلسوف در باب روش رياضي آشنا مي‌شوند. براي فهم آراء كانت در اين باب، بيش از رياضيات سطوح اوليه دانشگاهي نياز نيست؛ اما در مقام بررسي و نقد آراء كانت قاعدتا نيازمند دانش سطوح بالاتر رياضيات و نحوه تكامل مدل‌هاي رياضي و مشرب‌هاي گوناگون در اين زمينه خواهيم بود.


لازم مي‌دانم از اساتيد محترم خود در قلمرو رياضيات و فلسفه سپاسگزاري كنم. همچنين از انتشارات دانشگاه تهران كه اقدام به انتشار اين اثر كردند، و از جناب آقاي سيد محمد ابراهيمي براي ويراستاري، و از جناب آقاي محمد مهدي دهقان و خانم‌ها فاطمه شاهق، فهيمه اسكندي و فهيمه كيانخواه كه زحمت حروفچيني و صفحه‌آرايي كتاب را به عهده گرفتند، تشكر مي‌كنم.


اميدوارم اين اثر براي علاق‌مندان تاملات فلسفي مفيد واقع شود. از اساتيد و دانش‌پژوهان نيز درخواست مي‌كنم كاستي‌هاي اين اثر را به نگارنده متذكر شوند.


علي لاريجاني


تهران – اسفند ماه 1382